Istnieje wiele teorii motywacji. Już K. B. Madsen (1980, s. 546) wspomina o 42 teoriach, natomiast w swojej książce opisuje 22 najbardziej znane. W tym rozdziale scharakteryzuję tylko te z nich, które mają największe znaczenie dla mojej pracy i stanowiły podstawę konstruowania modelu badawczego.

Psychologowie zajmujący się problematyką motywacji w różny, aczkolwiek zbieżny sposób definiują jej istotę.

J. Reykowski (1992, s. 71) przez proces motywacyjny rozumie proces regulacji, który steruje czynnościami człowieka tak, aby doprowadziły one do określonego efektu, takiego jak: zmiana w fizycznym lub społecznym stanie rzeczy (wykonać przedmiot), zmiana w sobie (nauczyć się czegoś), zmiana własnego położenia bądź fizycznego (pójść gdzieś), bądź społecznego (zmienić pracę).

A. Maslow (1990, s. 61) twierdzi, że motywacja jest uniwersalną właściwością praktycznie każdego pobudzenia organizmu. Według autora, motywacja jest niekończąca się, płynna i złożona. R. E. Franken (2006, s. 17) pisze, że u podłoża teorii motywacji leży proste założenie, że każde zachowanie ma swoją przyczynę. Celem badacza jest jej znalezienie. Autor wyodrębnia dwa zasadnicze typy motywacji – dążenie do czegoś i unikanie czegoś.

F. Rheinberg (2006, s. 17–18) motywacją nazywa „aktywizujące ukierunkowanie aktualnego aktu życiowego na pozytywnie oceniany stan docelowy”. Autor powyższej defi nicji podaje, że w takim ujęciu mieści się zarówno motywacja do dążenia ku czemuś, jak i motywacja do unikania czegoś. W tym drugim przypadku „pozytywny stan docelowy” polega na odsunięciu od siebie czegoś, co budzi niechęć.

Według W. Łukaszewskiego (2000, s. 427), termin „motywacja” stosowany jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Dotyczy on zarówno mechanizmów zachowań prostych, jak i zachowań złożonych, zarówno mechanizmów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, afektywnych i poznawczych.

Z zaprezentowanych powyżej defi nicji najbardziej bliskie koncepcji niniejszej pracy jest ujęcie J. Reykowskiego, które uwzględnia aspekt regulacyjny procesu motywacji oraz jej ukierunkowanie na określony cel.

W literaturze przedmiotu omawiane są różne rodzaje motywacji, zwykle w powiązaniu z aktywizowanymi przez nie działaniami (zachowania seksualne, agresywne, czynność jedzenia, nadużywanie substancji psychoaktywnych, dążenie do osiągnięć i samorealizacji oraz współpraca i wywieranie wpływu na innych). Dla mnie szczególnie ważne są dwa podziały motywacji. Pierwszy z nich wyróżnia motywację wewnętrzną i zewnętrzną, drugi – motywację świadomą i nieświadomą.

Przez motywację wewnętrzną W. Łukaszewski (tamże, s. 457) rozumie tendencję podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności. Natomiast o motywacji zewnętrznej mówimy wówczas, gdy działanie realizowane jest ze względu na zewnętrzne wobec niego czynniki, mające być konsekwencją jego wykonywania lub efektywnego zakończenia.

F. Rheinberg (2006, s. 150) pisze, że zachowanie określa się jako motywowane wewnętrznie, kiedy odbywa się dla siebie samego (jeśli dana osoba działa z własnego popędu). Zachowanie jest motywowane zewnętrznie, jeśli jego motyw znajduje się poza właściwym działaniem (jeśli dana osoba jest sterowana z zewnątrz). Według F. Rheinberga, motywacja wewnętrzna powstaje z dążenia organizmu do utrzymania optymalnego poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Motywacja wewnętrzna w tej koncepcji wiąże się również z działaniem kierowanym przez zainteresowanie, ponieważ osoba kierująca się w działaniu zainteresowaniami nie postrzega siebie jako sterowanej zewnętrznie, lecz zdeterminowanej wewnętrznie.

Pierwsza definicja koncentruje się na samej czynności, druga natomiast jako punkt odniesienia obiera podmiot tej czynności. To drugie, bardziej personalistyczne rozumienie motywacji wewnętrznej i zewnętrznej jest bliższe moim dociekaniom naukowym. Jedną bowiem ze zmiennych osobowościowych uwzględnionych w modelu badawczym jest locus of control.

Już Z. Freud uważał, że motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy. H. Murray (za: Siek, 1983, s. 225) dzieli potrzeby psychiczne na jawne i ukryte. Potrzeby jawne to takie, które przejawiają się w jawnym, zewnętrznym działaniu jednostki (reakcjach werbalnych, motorycznych i emocjonalnych). Jej ukryte, stłumione, wyparte potrzeby przejawiają się w grze wyobraźni, twórczości artystycznej, planach i marzeniach. Dochodzą one do głosu w zachowaniu jednostki, kiedy nie kontroluje siebie zbyt silnie, jest pobudzona, zmęczona, kiedy działają na nią bodźce wieloznaczne. Potrzeby jawne są źródłem motywacji świadomej, a potrzeby ukryte – motywacji nieświadomej. Motywacja czynów przestępczych ma często charakter nieświadomy (jednostka nie zdaje sobie sprawy z motywów swego działania lub wypiera i tłumi motywy niezgodne ze swoim systemem przekonań).

J. Reykowski (1992) stwierdza, że motywy mogą być uświadamiane w różnym stopniu. Jeżeli stopień tego uświadomienia jest niewielki, to człowiek wie jedynie, że „czegoś mu brakuje”, że „odczuwa niepokój”. Bardziej zaawansowany stan uświadomienia motywów polega na zdaniu sobie sprawy z tego, co jest bezpośrednio jego źródłem – takie określenia, jak: „jestem głodny”, „odczuwam wstyd” wskazują na to, że człowiek dostrzega, jaki charakter ma odczuwane przez niego napięcie motywacyjne. Nierzadko jednak myli się on co do charakteru swoich motywów.

Interesującą koncepcję odnoszącą się do motywacji nieświadomej i świadomej stworzył D. McClelland (za: Rheinberg, 2006, s. 193). Wychodzi on z założenia, że po stronie danej osoby obok motywów klasycznych (ukrytych) istnieje druga wielkość sterująca motywowanym zachowaniem, a mianowicie wyobrażenie, jakie osoba ta ma o sobie samej i swoich upodobaniach, pragnieniach, wartościach i trwałych celach. To wyobrażenie D. McClelland nazywa motywacyjnym obrazem samego siebie. Motywy ukryte powstają w wyniku aktywacji neurohormonów związanych z powstawaniem afektów; ich źródłem jest ograniczona liczba uniwersalnych potrzeb o podłożu ewolucyjnym (władzy, sukcesu, przynależności, zażyłości). Motywy te są pobudzane przez bodźce sytuacyjne. Skutki zachowania tak motywowanego są długotrwałe. Natomiast źródłem motywacyjnych obrazów samego siebie są poznawcze wyobrażenia o sobie, przy czym liczba samookreśleń jest nieograniczona i związana z uczeniem się. Aktywacja wyobrażeń wiąże się z koncentracją na sobie, a skutki zachowania są krótkotrwałe. Motywy ukryte można zdiagnozować metodami projekcyjnymi (TAT), natomiast motywacyjne obrazy samego siebie – poprzez samoopis (kwestionariusze). Osoby, u których motywy ukryte i motywacyjny obraz samego siebie znacznie od siebie odbiegają, mogą łatwo popadać w sytuacje wyboru celów (zgodnych z autowizerunkiem), do których zmierzanie nie jest afektywnie wspierane przez motywy ukryte, a więc samo w sobie nie sprawia przyjemności. W takich wypadkach konieczne jest wsparcie ze strony woli.