GŁÓWNE PROBLEMY TANATOPSYCHOLOGII

Tanatopsychologia zaczęła rozwijać się głównie w USA, mimo że sytuacja społeczna nie sprzyjała badaniom związanym ze śmiercią. Richard Kalish, amerykański tanatopsycholog, autor pierwszych książek dotyczących psychologii śmierci, brak zainteresowania umieraniem, wiązał z określonymi postawami wobec wiary religijnej[1]. Twierdził, że chociaż Amerykanie mogą bez przekonania akceptować jakąś ideę egzystencji pozagrobowej, to zasadniczo nie wierzą w życie pozagrobowe. „Typowy” Amerykanin nie boi się piekła ani sądu ostatecznego; jedynym, co może napawać go strachem, jest nicość. To jednak nie sprzyja myśleniu o umieraniu, wręcz przeciwnie.

Ponadto Kalish zwrócił uwagę na wpływ rozwoju nauki na postrzeganie śmiertelności i starzenia się. W czasach, w których żyjemy, postęp jest tak duży, iż jesteśmy w stanie zachować pozorną, zewnętrzną młodość przez długi okres. To ciało wymaga szczególnej opieki i troski, a nie dusza ani duch. W związku z tym rolę kapłana (troszczącego się o duszę) przejmuje lekarz (troszczący się o ciało):

Jeśli przyjąć przesłankę, że religia jest „najważniejszą troską człowieka”, to z pewnością zdrowie fizyczne jest religią, lekarz staje się kapłanem, a nagrodą za wyznawanie tej religii jest długie i spędzone w zdrowiu życie[2].

W świecie, w którym ostateczną troską człowieka przestaje być wiara[3], a staje się nią dobrobyt i zdrowie fizyczne, śmierć jawi się jako najwyższe zło zagrażające wspomnianym wartościom. Odbiera ona bowiem znaczenie różnym „bóstwom” człowieka – temu co posiada, relacjom międzyludzkim, sławie czy osiągnięciom naukowym. Nie dziwi zatem, iż jest ona uważana za wroga.

Mimo że kwestia śmierci wciąż jeszcze bywa tematem tabu, klimat społeczny coraz bardziej sprzyja pogłębianiu myśli tanatopsychologicznej:

Liczne ruchy społeczne uświadamiają ludziom znaczenie i wagę doświadczenia śmierci. To zdecydowanie zmienia świadomość społeczną na tym polu. Na przykład, jeszcze 35 lat temu w USA nie było czegoś takiego jak hospicja. Teraz, praktycznie każda społeczność ma opracowany program hospicyjny. Równocześnie zauważamy wielki postęp w opiece paliatywnej. Mimo to brakuje rzetelnych opracowań, które pomogły by przybliżyć to, przez co przechodzą ludzie doświadczający śmierci swoich bliskich[4].

 Wśród tanatopsychologicznych publikacji jedną z ważniejszych jest wydawane w USA od 1970 r. czasopismo: Omega. Journal for Death and Dying. Na jego łamach porusza się, m.in. tematy dotyczące: procesu umierania, chorób terminalnych, żałoby, zwyczajów pogrzebowych, eutanazji, problematyki hospicyjnej, zahaczających czasem o różne dziedziny psychologii, socjologii, medycyny, antropologii, prawa a nawet historii i literatury. To powoduje, że prezentowane zagadnienia dają szeroki obraz tego, co można mówić na temat śmierci i umierania. Tym samym wspomniane czasopismo może być pomocne nie tylko w aspekcie poznawczym – pozwalając zorientować się w tematyce tanatopsychologicznej – ale może praktycznie pomagać lekarzom, psychologom, opiekunom hospicyjnym, którzy na co dzień stykają się ze śmiercią[5]. Autorami artykułów są zarówno naukowcy amerykańscy, jak i badacze z całego świata; lekarze pracujący w szpitalach, hospicjach, domach starości, pracownicy centrów interwencji kryzysowej oraz inni zajmujący się problematyką tanatopsychologiczną.

W Polsce zagadnienia tanatopsychologicze dotyczą głównie badań naukowych oraz opieki hospicyjnej. Powstaje coraz więcej opracowań (czasem bardzo specjalistycznych) skupiających się na problemie pacjentów chorych terminalnie oraz ich opieki psychologicznej. Przykładem jest choćby „Psychoonkologia” – oficjalne pismo Polskiego Towarzystwa Psycho-onkologicznego.

Problematyka zagadnień poruszanych przez publikacje tanatopsychologiczne jest bardzo szeroka. W oparciu o analizę wybranych pozycji można wyodrębnić następujące grupy tematów: (a) zagadnienia dotyczące stosunku do śmierci (postawy, lęk), (b) sytuacje graniczne związane ze śmiercią (eutanazja, aborcja, samobójstwa, choroby terminalne), (c) pomoc umierającym i ich rodzinom (opieka hospicyjna, problematyka żałoby).

Z przedstawionych zagadnień najbardziej szerokie wydaje się pojęcie postawy wobec śmierci, dlatego w niniejszym rozdziale najpierw zostaną scharakteryzowane koncepcje współczesnej tanatopsychologii dotyczące właśnie tego tematu. Jednym z ważnych składników tego typu postawy jest lęk, dlatego też następnie zostanie omówiona kwestia tzw. lęku tanatycznego Jako trzecia grupa problemów zostanie poruszone zagadnienie opieki hospicyjno-paliatywnej. W odniesieniu do wyżej wspomnianych tematów zostanie pokrótce zaprezentowana również problematyka żałoby, ze szczególnym uwzględnieniem procesu przeżywania straty.