W kształceniu specjalnym kontakt ucznia z muzyką może mieć różne formy. Ich realizacja odbywa się przez grę na instrumentach, śpiew, ruch muzyczny i percepcję. Oddziaływania te stymulują rozwój psychofi zyczny niepełnosprawnych dzieci. Najczęściej uprawianą formą muzyczną jest śpiew i ruch muzyczny. Śpiew jest przedłużeniem mowy dziecka, a związana z nim aktywność ruchowa może być ilustracją treści piosenki lub akompaniamentem rytmicznym. Śpiew i ruch jest formą ekspresji dziecięcej radości. Silne emocje i zaangażowanie towarzyszące muzykowaniu odbijają się w psychice dzieci i często pozostawiają w niej trwały ślad na całe życie. Dorośli ludzie, już z posiwiałymi skroniami, niejednokrotnie przypominają sobie ulubione piosenki z lat dziecięcych, takie jak: Ćwierkają wróbelki, Dostał Jacek elementarz czy Wlazł kotek. Spontaniczny śpiew nie wymaga specjalnego przygotowania, ponieważ jego wykonywanie może być z pamięci i ze słuchu.

Gra na instrumentach muzycznych ma szczególne walory poznawczo-odtwórcze, ważne w kształceniu. W porównaniu ze śpiewem czy percepcją muzyczną jest wyższą formą uprawiania muzyki. Gra wymaga znajomości nut, których opanowanie jest za trudne dla dzieci niepełnosprawnych. Zalecana metoda wprowadzania nut i obserwacji linii melodycznej piosenki jest mało skuteczna. Dlatego tak rzadko słyszymy grę zespołową na instrumentach w szkołach, ośrodkach szkolno-wychowawczych. Nauka gry na instrumentach oraz muzykowanie zespołowe wymagają dużego nakładu pracy. Na efekty trzeba oczekiwać miesiącami, a nawet latami. Nie jest to zadanie proste, ale jest wykonalne. Osoba podejmująca się nauczania gry na instrumentach musi znać skuteczne metody oraz dobrać odpowiednie środki dydaktyczne i mieć opracowaną koncepcję pracy muzycznej z niepełnosprawnymi dziećmi. W pierwszej kolejności należy zdecydować, na jakich instrumentach chcemy uczyć dzieci grać i jakim sposobem będziemy to robić. Trudniejszy rytm melodii często przedstawia się w odpowiednich wielkościach graficznych fi gur geometrycznych (najczęściej jako prostokąty). Mają one w konkretny – obrazowy sposób pokazywać stosunki czasowe rytmu w taktach, które dzięki temu stają się łatwiejsze do zrozumienia i realizowania.

Program szkoły podstawowej i gimnazjum dla uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim w zakresie muzyki przewiduje następujące działy[1]:

I. Doskonalenie umiejętności wokalnych:

1. Nauka śpiewania piosenek.

2. Ćwiczenia emisyjne głosu, rozszerzania skali.

3. Prawidłowy oddech, postawa śpiewacza.

II. Ruch przy muzyce:

1. Reagowanie ruchem na muzykę (szybka, wolna, cicha, głośna).

2. Polskie tańce narodowe.

3. Koordynacja słuchowo-ruchowa.

4. Taktowanie.

5. Zabawy taneczne.

III. Odbiór i rozumienie muzyki:

1. Rodzaje instrumentów muzycznych.

2. Muzyka relaksacyjna.

3. Polskie tańce narodowe w wersji instrumentalnej i wokalnej.

4. Tańce innych narodów.

IV. Wiadomości o muzyce:

1. Wartości nut: cała nuta, półnuta, ćwierćnuta.

2. Położenie nut na pięciolinii.

3. Obrzędy i zwyczaje wybranych regionów.

V. Praktyczna działalność muzyczna:

1. Doskonalenie prawidłowego wydobycia dźwięku (dzwonki, inne instrumenty perkusyjne, prawidłowe zadęcie na fletach).

2. Prawidłowy akompaniament do poznanych piosenek metodą ze słuchu i za pomocą nut.

3. Układanie akompaniamentu rytmicznego do przysłów.

4. Realizacja rytmu polskich tańców narodowych.

5. Propozycje oprawy muzycznej uroczystości szkolnych.

Wymienione przykładowo wytyczne programu muzyki (skrót) w klasie VI wyszczególniają wszystkie formy aktywności muzycznej. W dziale Praktyczna działalność muzyczna dość dowolnie i luźno potraktowana jest gra na instrumentach. Stosunkowo przystępne w nauce są instrumenty sztabkowe (dzwonki) i flety proste. Jeśli nauczyciel chce dobrze zrealizować program muzyki, sam musi znaleźć metodę nauczania gry na tych instrumentach. Nie jest to łatwe, zważywszy, że nauka odbywa się w 15-osobowej grupie. Dość duże wymagania programowe w zakresie gry stoją w wyraźnej sprzeczności z możliwościami poznawczo-odtwórczymi dzieci. Źle lub pobieżnie przygotowane zajęcia muzyczne mogą zniechęcić uczniów i negatywnie emocjonalnie nastawić do dalszych zajęć.

Tak sformułowana treść programowa nie zwalnia nauczyciela od realizacji szczegółowych zadań spójnych w czasie edukacji, które muszą być podbudowywane skutecznymi nowatorskimi metodami.

Kształcenie ogólne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym[2] (szkoły podstawowe, gimnazja, oddziały przysposabiające do pracy w zasadniczych szkołach zawodowych) opiera się na indywidualnych, autorskich programach edukacyjnych, ustalonych dla każdego ucznia. Program ten uwzględnia uwarunkowania psychofizyczne dziecka i w sposób zintegrowany oraz indywidualny wpływa na jego rozwój. Na każdym etapie edukacyjnym wyodrębnia

się zajęcia edukacyjne, takie jak:

– funkcjonowanie w środowisku;

– muzyka z rytmiką;

– plastyka;

– technika;

– wychowanie fizyczne;

– religia/etyka.

Kształcenie musi łączyć treści nauczania i wychowania. Wyodrębnianie zajęć edukacyjnych jako

przedmiotów ma raczej charakter organizacyjno-porządkowy, dlatego że treści w wyżej wymienionych działach są skorelowane i wzajemnie się przenikają, co dobrze służy rewalidacji, integracji i socjalizacji niepełnosprawnych. Na zajęcia edukacyjnych muzyka z rytmiką realizowane są treści nauczania pod nazwą „Twórczość artystyczna”, które zawierają:

1. Kontakt z dziełami muzycznymi, plastycznymi, filmowymi i teatralnymi.

2. Aktywność muzyczną, plastyczną, parateatralną, taneczną.

3. Umiejętne stosowanie różnorodnych środków artystycznego wyrazu.

4. Rozwijanie specjalnych uzdolnień i zainteresowań kulturalnych.

W innym zaś dziale – „Rozwijanie percepcji słuchowej”, zostały wyodrębnione:

1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej.

2. Ćwiczenia rytmiczne.

3. Ćwiczenia słuchu fonematycznego.

4. Analiza i synteza słuchowa.

Na podstawie tych treści nauczania nauczyciel sporządza indywidualne, autorskie programy nauczania, które uwzględniają możliwości poznawcze poszczególnych uczniów. Propozycje zawarte w niniejszej publikacji mają ułatwić realizację założeń treści programowych w dziedzinie edukacji muzycznej dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym. Mam nadzieję, że opisywany zapis muzyki – cylinomuz (cyfrowo-literowa notacja muzyczna) – znajdzie zastosowanie w placówkach dla dzieci ze wszystkimi stopniami niepełnosprawności (poza głęboką). Opracowanie nowych instrumentów muzycznych (według wzorów podanych na s. 101–102) może dobrze służyć zarówno wychowaniu muzycznemu, jak i terapii dzieci niepełnosprawnych. Treści programowe dotyczące muzycznych czynności dzieci niepełnosprawnych zostały praktycznie sprawdzone. Korzystanie z nich w pracy w porównywalnych warunkach musi odnieść podobny, pozytywny skutek.