WSTĘP  

Przemiany w kulturze, jakie dokonały się w ciągu ponad półwiecza, stworzyły zupełnie nowe sytuacje wychowawcze, które, jak dotąd nie zostały w pełni poznane. Jedną z tych sytuacji jest zjawisko polegające na tym, iż współczesny człowiek już od momentu nawiązania pierwszych kontaktów z otoczeniem zostaje wszczepiony w struktury masowej komunikacji i jej audiowizualnego wyposażenia. Struktury te oddziałują na bardzo szerokiej płaszczyźnie wychowawczej – są obecne w życiu rodziny, w instytucjach wychowujących, w pracy zawodowej i czasie wolnym. Wzorce zachowań wpisywane w wytwory kultury masowej stają się czynnikiem standaryzującym uczestników masowej komunikacji. Rola słowa w epoce ekspansji obrazu ulega bardzo wyraźnemu zawężeniu. Częściej występuje ono jako czynnik jedynie dopełniający informację niż podstawowe jej tworzywo. Współcześnie ludzie reprezentują wiele różnorodnych światopoglądów, wysuwają zupełnie odmienne wnioski z tych samych faktów, deklarują i uznają bardzo różne wartości, różne ich hierarchie. Słowa, które nawet w sytuacji większej jedności kulturowej są niejednakowo rozumiane i przeżywane – w okresie ponowoczesnego chaosu kulturowego szczególnie często zamiast do monety wymiennej upodabniają się do symboli wzajemnie nieprzekładalnych i jakże często służących do budowania barier niezrozumienia, niechęci, a nawet wrogości[1]. W tej trudnej, złożonej rzeczywistości, pedagogika, a także inne nauki społeczne podejmują próby poszukiwania modelu wychowania, edukacji  - w tym kulturalnej, stwarzającej możliwości rozwoju osobowości, rozbudzającej wrażliwość na  humanistyczne wartości, wyzwalające potencjał twórczy i kreatywność jednostki w wymiarze indywidualnym i społecznym.

Pomimo stopniowego odchodzenia od epoki Gutenberga jednym ze współczesnych środków komunikacji masowej, który nadal posługuje się słowem drukowanym jest prasa. W ostatnich latach nasila się dyskusja na temat prasy dla dzieci i młodzieży. Pamiętać należy, że gazety i czasopisma stanowią dziś najpopularniejsze źródło bieżącej informacji o świecie i życiu codziennym. Przekazują wiele idei i poglądów, osądów, w sposób zamierzony i niezamierzony kształtują określone wzorce zachowań. Wywierają też znaczny wpływ na postawy, na kreowanie opinii publicznej. Pisma młodzieżowe czy dla młodzieży kierowane są do czytelników w wieku 12—20 lat, a więc do ludzi znajdujących się w szczególnym czasie fizycznego i psychicznego rozwoju. Charakteryzuje się on m.in. buntem przeciw autorytetom, krytycyzmem wobec ustalonych schematów zachowań, osłabieniem więzi rodzinnych na rzecz związków rówieśniczych. Czasopisma te podlegają równocześnie tym samym przeobrażeniom jak prasa dla czytelników dorosłych.

W latach 1989 - 2002 nastąpiły w Polsce znaczące przeobrażenia jakościowe i ilościowe środków masowego komunikowania, spowodowane zmianami politycznymi i ekonomicznymi. Zapoczątkowany w połowie 1989 roku przy „okrągłym stole", a realizowany po wyborach czerwcowych okres transformacji prasy przyniósł następujące zmiany w całej prasie, w tym też w czasopismach młodzieżowych:

•          przeobrażenie podstaw prawnych prowadzące m.in. do likwidacji największego koncernu prasowego RSW „Prasa-Książka-Ruch" i redakcji z nim zwiąnych, zniesienia cenzury, do ustalenia prawa prasowego;

•          przekształcenia własnościowe w mediach, zmiana właścicieli większości tytułów, pojawienie się nowych indywidualnych (prywatnych) wydawców, spółek dziennikarskich, powstanie fundacji wydających prasę;

•          zmianę krajobrazu politycznego i ideowego; rozwiązanie Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej i złączonego z nią systemu prasy dla dzieci i młodzieży, a w efekcie — powstanie nowych organizacji i stowarzyszeń młodzieży i jej prasy, szczególny rozwój prasy katolickiej[2].

Lata 1989—1995 to okres burzliwego rozwoju ilościowego czasopism dla dzieci i młodzieży. Mamy do czynienia ze zmianami na rynku prasowym wynikającymi z pojawienia się nowych wydawców, tytułów, zróżnicowanych form kolportażu. Zdecydowanie poprawiła się baza techniczna, techniki drukowania. W miejsce szarych, bezbarwnych czy mało kolorowych czasopism młodzieży pojawiły się wielobarwne, o ekspresywnej szacie graficznej periodyki. Konkurencja rynkowa sprawiła, iż pojawiło się zjawisko walki  o młodego czytelnika, w której przewagę osiągają najczęściej wysokonakładowe tytuły, najczęściej stanowiące polskie mutacje zachodnioeuropejskich magazynów z tamtejszymi wartościami i wzorami zachowań[3] - sprzedające z reguły „sztuczne raje”.

Koniec XX i początek XXI wieku to czas więc dobrze ukształtowanego i funkcjonującego rynku mediów elektronicznych. Wśród nich, dominującą pozycję w kreowaniu współczesnej kultury i łączenia jej ze wszystkimi dziedzinami życia społecznego, zajmuje telewizja. Kiedy się pojawiła, twórcy i producenci filmowi negowali możliwości jej upowszechnienia, przewidywali krótki okres funkcjonowania. Telewizja, wbrew przepowiedniom, stała się trwałym elementem środowiska życia człowieka, jedną z głównych instytucji socjalizacyjnych, wprowadzających jednostkę w społeczeństwo i jego kulturę. Socjologowie, psychologowie i pedagodzy dostrzegają w telewizji ważny czynnik oddziałujący na osobowość człowieka. Szczególnie podkreśla się miejsce, jakie zajmuje ona w życiu dziecka. Nieustanne obcowanie z telewizją przyspiesza rozwój dziecka. Medium to posiada potencjalne możliwości wywierania wychowawczego wpływu na różne sfery jego osobowości, kształtowania postaw, procesów poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych. Dzięki telewizji młody odbiorca wciąż zdobywa różnorodne ,,doświadczenia medialne”.

Należy również zauważyć niebezpieczeństwa i zagrożenia, jakie może stwarzać w przebiegu procesu wychowania dziecka. Telewizja bardzo często negatywnie wpływa na organizację życia rodzinno-domowego, ,,zastępuje” rodziców w wykonywaniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, motywuje dzieci do zachowań aspołecznych. Odbiór telewizji rozpoczyna się w domu rodzinnym i trwa przez cały okres dzieciństwa, młodości i dorosłego życia człowieka. Jest to najpopularniejszy, domowy środek przekazu kultury. Rodzina stanowi naturalne miejsce korzystania z telewizji przez rodziców i dzieci. Traktując rodzinę jako podstawowe środowisko wychowawcze a telewizję jako jego integralny składnik, można przypuszczać, że medium to odgrywa ważną rolę w procesie wychowania dziecka.

Głównym celem niniejszej pracy jest  poznanie wartości przekazywanych przez współczesną polską prasę młodzieżową oraz telewizję publiczną i komercyjną, określenie tendencji zmian w mediach pod względem propagowanych przez nie stylów życia oraz  relacji pomiędzy  światem przedstawionym a rzeczywistością społeczno-kulturową. Dodatkowy cel poznawczy to zbadanie związków między cechami poszczególnych kategorii czasopism, takimi jak: dostępność, wielkość nakładu, zrozumiałość tekstów, przekazywane wartości oraz poznanie funkcji jakie pełni telewizja w wychowaniu dziecka w rodzinie, ustalenie potencjalnych zagrożeń. Interesujące i ważne, z punktu widzenia pedagogicznego, jest poznanie zagadnień dotyczących miejsca i roli telewizji w wychowaniu dziecka we współczesnej rodzinie polskiej. Dotychczas w Polsce przeprowadzono niewiele badań oddziaływania telewizji  na dziecko w kontekście rodzinnych, domowych warunków jej odbioru. Dlatego też wiedza na ten temat jest niepełna.

Powyższe problemy zostały opisane w pięciu rozdziałach. W pierwszym – ukazano prasę oraz telewizję jako elementy współczesnego środowiska wychowawczego i socjalizującego w świetle wybranej literatury przedmiotu; zawarte w nim zagadnienia koncentrują się wokół problematyki roli czasopism i telewizji w kształtowaniu rzeczywistości społecznej. Rozdział drugi podejmuje rozważania nad teoriami wartości i ich systemami. Dokonany został w nim przegląd podstawowej literatury dotyczącej problematyki wartości w kulturze nowoczesnej i ponowoczesnej. Ukazane zostały także wartości we współczesnej kulturze masowej, nośnikiem której jest między innymi telewizja. W końcowej części tego rozdziału dokonany został przegląd badań dotyczących problematyki wartości w czasopismach dla młodzieży oraz opisane możliwości oddziaływania telewizji na dzieci i dorosłych. W rozdziale trzecim zawarto metodologiczne zagadnienia związane z powstaniem i rozwojem badań nad środkami masowego komunikowania – syntetycznie zostały przedstawione teorie: wpływu mass mediów, wykorzystania mass mediów, propagandy, krytyczne oraz wynikające z nich  metody badawcze zastosowane w pracy. Scharakteryzowano również zastosowane techniki i narzędzia badawcze oraz przedstawiono organizację i przebieg badań własnych. Rozdział czwarty prezentuje wyniki badań i ich interpretacje w zakresie przekazywanych przez prasę  wartości oraz charakteru odbioru telewizji w rodzinie.

W rozdziale piątym poddano analizie wyniki badań dotyczące negatywnych aspektów oddziaływania telewizji na rodzinę. Uwzględniono w nim wpływ telewizji na organizację życia rodzinno-domowego oraz następstwa recepcji przez dzieci programów telewizyjnych adresowanych do dorosłych odbiorców. W rozdziale tym znalazły się także analizy dotyczące odbioru przez młodych widzów treści telewizyjnych zawierających negatywne wzorce zachowań, a także przejawów ujemnego oddziaływania telewizji oraz prasy na dzieci i młodzież w kontekście kreowanego przez nie konsumpcyjnego stylu życia.

Uzyskany materiał badawczy  i sformułowane na ich podstawie wnioski mogą poszerzyć wiedzę o miejscu i roli mediów drukowanych oraz elektronicznych w życiu współczesnego człowieka, jak również mogą byś pomocne w opracowaniu praktycznych wskazówek dotyczących edukacji medialnej oraz propozycji nowych problemów badawczych związanych z recepcją czasopism i telewizji przez młodego odbiorcy.