2.1. Prawne podstawy opieki nad dzieckiem

Omawiając problematykę związaną z pełnieniem ról rodzicielskich, nie można pominąć takich pojęć jak „dobro dziecka” i „władza rodzicielska”, jak również wszelkich przepisów regulujących sprawowanie opieki nad dzieckiem.

Uchwalona 2 kwietnia 1997 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (DzU z 1997 r. Nr 78, poz. 483) stanowi, że przestrzegane mają być m.in.: zasada równouprawnienia, ochrony trwałości małżeństwa, dobra rodziny i dobra dziecka. Podejmując rozważania nad problemem sprawowania opieki nad dzieckiem, należy omówić konstytucyjną zasadę równouprawnienia w celu upewnienia się, czy rzeczywiście ustawodawca konstytucyjny zagwarantował równe prawa i obowiązki każdemu z rodziców w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej.

Koncentrując się na obowiązującej Konstytucji i omawiając zawartą w niej zasadę równouprawnienia, zdaniem W. Stojanowskiej, należałoby zacząć od przepisu art. 32, który stanowi:

„1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”.

Zawiera on ogólną zasadę równouprawnienia, obejmującą wszystkie aspekty, a więc również płeć. Równość bez względu na płeć została wyraźnie podkreślona w art. 33 ust. 1 Konstytucji, który brzmi:

„Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym”.

Prawa rodziców są uregulowane w art. 48 Konstytucji, który stanowi:

„1.   Rodzice mają prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

 2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu” (W. Stojanowska, 2000, s. 26–27).

Omawiając przepisy regulujące kwestie związane z funkcjonowaniem instytucji władzy rodzicielskiej, należy zwrócić baczną uwagę na dobro dziecka, które powinno być podstawową przesłanką wszystkich rozstrzygnięć sądu dotyczących dziecka, a zwłaszcza postanowień w zakresie sprawowania nad nim władzy rodzicielskiej przez rodziców. Podstawą prawną takiego działania nie tylko sądu jako organu stosującego prawo, ale również ustawodawcy tworzącego to prawo, są obecnie przepisy Konwencji o prawach dziecka (uchwalonej 20 listopada 1989 roku przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych), które weszły do polskiego systemu prawnego 7 lipca 1991 roku (DzU z 1991 r. Nr 120, poz. 526), oraz Konstytucja RP (tamże, s. 31).

Jak podaje W. Stojanowska (tamże, s. 33), „dobro dziecka” jako pojęcie stanowi podstawę wszystkich przepisów o prawach dziecka; jest instrumentem wykładni zarówno norm zawartych w Konwencji praw dziecka, jak i prawa krajowego państw, które ją podpisały. Jest również dyrektywą w tworzeniu prawa i jego stosowaniu, kryterium oceny przy podejmowaniu decyzji w sprawach dziecka oraz przy rozstrzyganiu w sytuacji konfliktu interesów dziecka i innych osób, zwłaszcza rodziców. Ma ono charakter klauzuli generalnej mniejszego zasięgu, mieszczącej się w ramach klauzuli zasad współżycia społecznego. Na gruncie polskiego systemu prawnego wynika to z treści art. 56 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o.)^[1].

Dobro dziecka powinno być brane pod uwagę jako dobro nadrzędne podczas stosowania każdego przepisu prawa mającego związek z sytuacją dziecka. Aby ta powinność mogła być wyegzekwowana, należy sformułować wyraźny nakaz tego rodzaju postępowania. Taki nakaz zawiera art. 3
Konwencji praw dziecka, który można nazwać podstawą prawa konwencyjnego, zasadą ochrony dobra dziecka. Brzmi on następująco:

1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesu dziecka.

2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku w takim stopniu ochrony i opieki, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.

3. Państwa-Strony zapewniają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru (za: W. Stojanowska, 2000, s. 33).

Z treści ust. 1 zacytowanego wyżej art. 3 wynika, że dobro dziecka jest wartością nadrzędną, wymagającą preferencyjnego traktowania w konfrontacji z innymi interesami osób fizycznych i prawnych. Omawiany artykuł należy zdaniem W. Stojanowskiej rozważać łącznie z preambułą dokumentu, która zawiera uzasadnienie zasady preferencyjnego traktowania dobra dziecka. Istotne jest powołanie się w preambule na fragment Deklaracji praw dziecka, zawierający stwierdzenie, że

dziecko z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu (tamże).