Wstęp

        Ciało może być dla człowieka źródłem radości lub cierpień nie tylko w wymiarze zdrowia i choroby, jego funkcjonowania czy sprawności, ale także wyglądu. Doświadczają tego współcześni mieszkańcy krajów kultury zachodniej, którzy – choć wyglądają znacznie piękniej i młodziej niż ich przodkowie, mają także sprawniejsze i bardziej zadbane ciała – czują się nieszczęśliwi i zawiedzeni swoim wyglądem. Chcieliby upodobnić się do ideałów atrakcyjności fizycznej – smukłych i umięśnionych, pragnąc za wszelką cenę zachować młodzieńczy wygląd mimo upływu lat. Tymczasem ani świadomość zasad zdrowego stylu życia, ani powszechny dostęp do nowoczesnych metod poprawiania wyglądu nie pomaga w kształtowaniu własnego ciała na wzór obowiązujących standardów. Głównie dlatego, że współczesny kanon urody jest zbyt szczupły – w przypadku kobiet, i zbyt umięśniony – w przypadku mężczyzn, aby można było go osiągnąć w naturalny sposób. Aby być dostatecznie szczupłym, nie wystarczy tylko racjonalnie się odżywiać, podobnie jak nie wystarczy regularnie ćwiczyć na siłowni, aby mieć bajecznie wyrzeźbione ciało.

Winą za propagowanie nierealnych standardów urody obarcza się media oraz kreatorów mody, którzy mimo protestów wielu środowisk wciąż preferują szczupłe sylwetki. Zdaniem wielu osób środki masowego przekazu ponoszą odpowiedzialność nie tylko za rosnące niezadowolenie z wyglądu, ale także za wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania. Śmiało można powiedzieć, że promocja zdrowego stylu życia oraz szczupłych, wysportowanych ciał wywołuje efekt odwrotny od zamierzonego – epidemię otyłości oraz coraz częstsze przypadki anoreksji. Od lat lansowany jest pogląd, że te groźne społecznie zjawiska oraz towarzyszące im deformacje w sferze społecznej, poznawczej i emocjonalnej mają swoje źródło w niezadowoleniu z wyglądu, które jest skutkiem rozbieżności między aktualnym a pożądanym kształtem sylwetki oraz posiadaną i upragnioną wagą ciała.

Przedstawiciele nauk społecznych poszukują zwartej koncepcji psychologicznej wyjaśniającej mechanizmy powstawania zaburzeń wizerunku ciała, traktując anoreksję oraz otyłość jako ich oczywistą konsekwencję, lecz – jak piszą Polivy i Hermann (2002) – mimo prowadzonych od kilkudziesięciu lat badań nasza wiedza na ten temat nie wzbogaciła się w istotny sposób. Tymczasem wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania (według różnych danych choruje od 3 do 10% populacji) oraz zwiększająca się w krajach rozwiniętych liczba osób z nadwagą i otyłością (w USA i Wielkiej Brytanii statystyki pokazują, że otyłość dotyka ponad 30% osób) rodzą określone konsekwencje natury zdrowotnej i psychologicznej, które wykraczają poza problematykę wizerunku ciała. Utrudniają prawidłowe funkcjonowanie społeczne i realizację celów życiowych, przyczyniają się do dyskryminacji ludzi otyłych, prowadzą do niekorzystnych zmian w zakresie samooceny oraz towarzyszących im negatywnych stanów emocjonalnych. Są źródłem ludzkich dramatów, a czasami, tak jak w anoreksji, nawet przyczyną śmierci. Ważkość tych problemów sprawia, że w pełni uzasadnione staje się poszukiwanie czynników, które pełnią funkcję mediatorów między niezadowoleniem z wyglądu a otyłością lub anoreksją.

W kolejnych rozdziałach książki czytelnik znajdzie omówienie takich zagadnień, jak: koncepcja wizerunku ciała oraz jego komponentów: poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego; wpływ otoczenia na kształtowanie się wizerunku ciała; internalizacja współczesnych standardów urody, a także stereotypów ładny – dobry i brzydki – zły; wizerunek ciała u wybranych grup klinicznych; współczesne ideały pięknego ciała; specyfika procesów psychicznych sprzyjających otyłości oraz zachorowaniu na anoreksję; konflikt między obsesją pięknego ciała a obsesją jedzenia; otyłość jako utrata kontroli nad myślami i zachowaniem; system wartości cywilizacji Zachodu oraz nieadaptacyjne strategie radzenia sobie ze stresem.

Książka zawiera wyniki licznych badań porównawczych oraz eksperymentalnych, które przedstawiono w odniesieniu do teorii społeczno-kulturowych, teorii porównań społecznych, procesów samoregulacji, struktury Ja oraz w relacji do najbardziej cenionych obecnie wartości, jakimi są: osiąganie spektakularnych sukcesów oraz posiadanie pięknego, młodego i nadzwyczaj sprawnego ciała. Punktami wspólnymi obowiązującego w kulturze zachodniej systemu wartości są wysokie standardy, którym wielu ludzi nie potrafi sprostać, oraz dążenie do bycia jednostką wybitną – lepszą od innych. W obecnych czasach rywalizacja staje się nie tylko domeną dorosłych, ale także młodzieży, a nawet dzieci. Atrakcyjny wygląd jest jednym z warunków [w]szczęśliwego,[w] a więc pełnego sukcesów życia.

Warto podkreślić, że wymiernym efektem prowadzonych prac badawczych jest nowe narzędzie do pomiaru wizerunku ciała – Kwestionariusz Wizerunku Ciała (KWCO), który z powodzeniem może być wykorzystywany w badaniach naukowych oraz diagnozie psychologicznej.

Problematyka wizerunku ciała, choć niezwykle często poruszana w opracowaniach naukowych publikowanych w krajach zachodnich, w Polsce nie cieszy się jeszcze zbyt dużą popularnością. W ostatnich 50 latach na świecie nastąpił rozwój zainteresowania tą tematyką, o czym świadczy 25-krotny wzrost liczby cytowań takich pojęć, jak: [w]wizerunek ciała[w] oraz [w]zadowolenie z ciała,[w] pojawiających się w bibliotecznych bazach (psychINFO) i (PubMed). W Polsce, oprócz nielicznych pozycji stanowiących raporty z badań własnych, na rynku wydawniczym przeważają poradniki oraz teksty popularnonaukowe. Tymczasem także w naszym kraju promocja zdrowego stylu życia, coraz powszechniejsza troska o urodę oraz niespotykane wcześniej możliwości korygowania jej niedostatków współwystępują z groźnymi zjawiskami społecznymi: otyłością i anoreksją.

Książka składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy ujmuje problematykę wizerunku ciała, otyłości i anoreksji z innej perspektywy.

W rozdziale pierwszym znajdują się informacje na temat zakresu pojęcia [w]wizerunek ciała[w] oraz problemów z jego jednoznacznym zdefiniowaniem. Rozważania nad kształtowaniem się wizerunku ciała, jego źródłami i deformacjami prowadzone są w kilku aspektach: poznawczym, behawioralnym, emocjonalnym, oraz w relacjach do wymiarów struktury Ja. Dane empiryczne zaprezentowano w odniesieniu do głównych teorii psychologicznych wykorzystywanych do wyjaśniania takich zjawisk, jak: niezadowolenie z wyglądu, zaburzenia percepcji ciała, powstawanie negatywnych emocji wobec własnego ciała, stereotypy atrakcyjności fizycznej czy dyskryminacja otyłych.

W rozdziale drugim omówiono wyniki badań nad grupami, które zwykle nie stanowią obiektów badań nad wizerunkiem ciała. Ich dobór uzasadniały dwa ważne czynniki wskazujące na potencjalne zagrożenie kształtowania się negatywnego wizerunku ciała: pierwszy – wewnętrzny – wyodrębniono ze względu na rzeczywiste deformacje ciała (np. po mastektomii) lub poważne zaburzenia psychiczne (np. depresję); drugi – zewnętrzny – miał wykazać rolę otoczenia (np. u prostytutek) oraz warunków życia (np. wśród więźniarek). Uzyskane wyniki pokazują, że poziom zadowolenia z wyglądu i parametrów ciała nie jest prostą funkcją wagi czy proporcji sylwetki, a przejawy negatywnego wizerunku ciała można obserwować u wszystkich badanych kobiet, poddawanych oddziaływaniom czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Z kolei pozytywna postawa wobec własnego ciała, jego wyglądu, atrakcyjności, wielkości i kształtu sylwetki w dużym stopniu wiąże się z szeroko rozumianym dobrostanem, poczuciem satysfakcji z życia oraz pozytywną oceną własnego zdrowia.

W rozdziale trzecim zaprezentowano badania nad wizerunkiem ciała osób otyłych, a więc grupy, która pozostaje pod stałą obserwacją badaczy zajmujących się cielesnością. Zgodnie z oczekiwaniami najbardziej negatywne opinie o własnym ciele oraz negatywne emocje związane z wyglądem są udziałem osób otyłych. Wyrażają one bardziej krytyczne opinie na swój temat niż osoby z nadwagą i normalną wagą ciała. Są także znacznie mniej zadowolone z wagi oraz wyglądu tych części ciała, których kształt jest determinowany wagą: ramion, brzucha, bioder i ud. Jednocześnie deklarują, że częściej od pozostałych badanych starają się kontrolować swoją wagę, głównie ograniczając ilości spożywanego jedzenia.

Problem sprawowania kontroli nad myśleniem o jedzeniu oraz zachowaniami żywieniowymi umówiono szeroko w rozdziale czwartym. Na podstawie badań eksperymentalnych przeprowadzonych wśród osób otyłych oraz chorych na anoreksję dokonano analizy mechanizmów kierowania myślami, które w odniesieniu do obu grup mogą być traktowane jako myśli intruzyjne. Specyfikę sprawowania przez nie kontroli porównano do kontroli myśli natrętnych u osób cierpiących na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Okazało się, że dynamika procesów kontroli przebiega specyficznie dla każdej z badanych grup. U chorych z zaburzeniami natręctw przeważają elementy nieefektywnej kontroli nad myślami mimo podejmowanych prób jej sprawowania. U anorektyczek bardziej niż o hiperkontroli można wnioskować o sztywności poznawczej, polegającej na kontynuowaniu zachowań mimo zmiany instrukcji, natomiast u otyłych zaskakuje niezwykła, niespotykana u innych badanych, łatwość unikania myślenia o jedzeniu. Elementy sprawowania nadmiernej kontroli nad zachowaniami żywieniowymi u anorektyczek oraz nieadekwatna ocena własnych zachowań żywieniowych przez osoby otyłe znalazły potwierdzenie w innych badaniach przedstawionych w tym rozdziale.

Rozdział ostatni stanowi próbę podsumowania dotychczasowej wiedzy o mechanizmach rozwoju zaburzeń odżywiania. Osiowymi pojęciami, wokół których skonstruowano model wyjaśniający przyczyny szerzenia się tych patologicznych zjawisk, są współczesny system wartości kultury zachodniej oraz stres wynikający z niezdolności do realizowania celów budowanych na podstawie zbyt wygórowanych, nierealnych standardów w różnych dziedzinach życia, nie tylko w zakresie atrakcyjności fizycznej.

Alicja Głębocka – marzec 2009