Problematyka wywierania wpływu społecznego doczekała się w psychologii interesujących opracowań zwłaszcza w pracach takich autorów jak: R.B.Cialdini (1994), W.G.Stephan i C.W.Stephan (1999), B.K.Barnes (2005).

Zagadnienie oddziaływania ludzi i grup społecznych na innych poddawano analizom empirycznym i teoretycznym. Zjawisko nakłaniania innych do zmiany swojego postępowania opisano jednak przede wszystkim w warunkach „typowych” dla życia zbiorowości oraz jednostek pokazując jego przejawy w polityce, w edukacji czy marketingu. W literaturze opisano wiele przejawów wpływu społecznego, które okazują się korzystne, ale także takich, które uznać należy za niekorzystne, a może nawet niebezpieczne dla jednostki.

We współczesnym świecie nadużywanie wywierania wpływu na zachowania, postawy i emocje innych nieraz przybiera postać zjawiska hiperuległości. Zjawisko wywierania wpływu jest aktualne dla praktyki społecznej, życia społecznego, funkcjonowania różnych grup społecznych i środowisk. Znajomość prawidłowości wywierania skutecznej presji na innych może być wykorzystane dla uzyskiwania celów egoistycznych. Poznanie tego zjawiska w izolacji więziennej warunkuje kontrolę dynamiki grupowej i może przyczynić się do zwiększenia skuteczności oddziaływań podejmowanych w ramach programów wychowawczych w systemie penitencjarnym.

Zbigniew Nowacki podejmuje próbę spojrzenia na społeczność zakładu penitencjarnego jako grupę społeczną, w której dokonuje się wpływ społeczny nie tylko ten zaprojektowany jako oddziaływania wychowawcze – planowana resocjalizacja, ale także ten, który może być niepożądany – utrudniający, a może uniemożliwiający skuteczność resocjalizacji. Ze względu na ciągłe poszukiwania właściwych metod i form skutecznej resocjalizacji taka perspektywa wydaje się obiecująca.

Autor prezentowanej pracy udowadnia, stosując naukowy warsztat i przejrzystą metodologię, że zjawisko wpływu społecznego nie tylko występuje w typowych warunkach życia społecznego, ale także w warunkach szczególnych - izolacji więziennej. Przyjęto założenie, iż przejawy wpływu społecznego występują w społeczności więziennej, że można je opisać oraz wykazać istnienie prawidłowości w warunkach zakładu zamkniętego. Dobitnie wyrażone hipotezy badawcze, dotyczące ulegania wpływowi społecznemu zależnie od czasu podlegania jego potencjalnemu działaniu oraz weryfikacja tezy, głoszącej, że przedstawiciele podkultury więziennej nie tak samo i nie w tym samym stopniu wywierają wpływ na innych i że nie w takim samym stopniu temu wpływowi ulegają wymagała przeprowadzenia badań osób reprezentujących różne podgrupy. Osoby badane to mężczyźni – skazani oraz tymczasowo aresztowani. Ważne okazało się zróżnicowanie ze względu na: wiek - młodociani/dorośli, pierwszy/kolejny pobyt, uczestniczący/nieuczestniczący w podkulturze grypserskiej, grupa własna/grupa obca.

Szeroko zakrojone badania w kilku zakładach penitencjarnych, dbałość o reprezentatywność próby badawczej, zastosowanie starannie przygotowanych metod i narzędzi badawczych, także oryginalnych, pozwoliły na zgromadzenie informacji o występowaniu zjawiska, jego skali i złożoności oraz ukazanie zróżnicowania pomiędzy wyłonionymi podgrupami. Dokonane analizy (także statystyczne) stały się podstawą do interesujących interpretacji i wnikliwych wniosków końcowych.

Praca zawiera trafny opis i rzetelną analizę zjawiska z uwzględnieniem specyfiki środowiska zakładu zamkniętego, społeczności więziennej. Okazuje się, że zasady wpływu: wzajemności, społecznego dowodu słuszności, autorytetu, zaangażowania i konsekwencji, lubienia, niedostępności występują w badanej próbie oraz, że ich przejawy wykazują zróżnicowanie zależnie od mierzonych zmiennych. Autor nie ogranicza się do skonstatowania zjawiska, lecz poddaje je interpretacji i konfrontuje z badaniami innych autorów. Zatem, stwierdzić można, iż ustalenia, opisy i analizy znajdują potwierdzenie w źródłach zewnętrznych.

Recenzowana praca zawiera krytyczną prezentację literatury przedmiotu, relację z starannie przygotowanych metodologicznie i zrealizowanych badań empirycznych. Szczególnie cenne jest jednak to, że Autor przedstawia liczne wnioski – sugestie, rady, wskazówki do zastosowania w praktyce więziennictwa. Wyniki badań przekłada na konkretne sytuacje takie jak np. relacje z wychowawcą. Autor wykazuje, że zjawisko wpływu społecznego, stosowane i akceptowane reguły w środowisku zakładu zamkniętego odgrywają rolę znaczącą zarówno dla dynamiki grupowej jak i zachowań, myśli, postaw, emocji osadzonych/aresztowanych i jako ważne powinny być uwzględniane w organizowaniu warunków przebywania w izolacji. Oznacza to, że w relacjach ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi nie jest wystarczające uwzględnianie występowania tego zjawiska. Konieczne wydaje się określenie jego charakteru, konkretnych reguł – zasad, jakie stosują przedstawiciele różnych podgrup, aby zwiększyć skuteczność programowych oddziaływań wychowawczych.

Propozycje Autora nie są konkurencyjne dla innych rozwiązań, jak np. propozycji twórczej resocjalizacji (M.Konopczyński, 2006). Są naszym zdaniem komplementarne i wzbogacają repertuar możliwych do stosowania i wykorzystywania ”narzędzi” praktycznych, tym cenniejszych, że zweryfikowanych naukowo, niezapożyczonych sztucznie z innych warunków, ale zidentyfikowanych w więziennictwie.
Zjawiska z obszaru psychologii społecznej opisywane są w pracy adekwatną do przedmiotu terminologią. Poza tym język jest zwięzły, oszczędny, precyzyjny. Pozwala to czytelnikowi śledzić dokonywane porównania, wyjaśnienia i interpretacje.

Od strony metodologicznej praca odpowiada przyjętym standardom naukowym. Od strony praktyki społecznej ma ogromny walor przez wskazanie na konkretne możliwości zastosowania zaproponowanych rozwiązań.

Pracę polecamy pedagogom teoretykom i praktykom, wychowawcom zwłaszcza specjalizującym się w problematyce resocjalizacji i profilaktyki społecznej, psychologom społecznym, którzy interesują się zjawiskiem wpływu społecznego w różnych warunkach, studentom resocjalizacji. Znajomość życia w izolacji więziennej - zwłaszcza tego „drugiego” tajemniczego i niedostępnego, nieuchwytnego z pewnością pozwoli zwiększyć skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych i będzie inspiracją do tworzenia nowych propozycji z tego zakresu.

Doktor nauk humanistycznych Henryka Długosz-Biłous
Doktor nauk psychologicznych Paweł Biłous