Oceny i opinie

Słowniki i encyklopedie spełniają ważne role: porządkują pojęcia, uściślają ich znaczenia, stanowią podstawowe źródło wiedzy, rozwijają wyobraźnię społeczną, stanowią terminologiczną podstawą i/lub przegląd zagadnień z danej dziedziny. Wszystkie te istotne funkcje i role spełnia Leksykonu gerontologii, opracowany przez profesora Adama Zycha.

Pojawia się pytanie: czy w dobie Internetu takie opracowania są potrzebne? Uważam, że tak, gdyż warto wiedzieć o co pytać i czego poszukiwać. Proces starzenia się społeczeństwa, zjawisko starości ‒ czynią ważnymi i aktualnymi sposoby sprostania tym zjawiskom, gdzie poszukiwać pomocy, wsparcia oraz wskazówek ich rozwiązania. Podstawą poszukiwań i rozwoju są różne wademekum, leksykony i słowniki, które uczą stawiania pytań, oraz zawierają hasła prezentujące rozmaite rozwiązania.

Od druku do Internetu, od wiedzy pisemnej do wiedzy płynnej, informacyjnej, od tradycji do ponowoczesności. Coś dla pokoleń czytających, coś dla „generacji cyfrowej” i wsparcie dla współczesnych roczników ‒ to w zarysie określony cel leksykonu, który rekomenduję. Ważne, aby wiedza na temat starości, potrzeb ludzi starych i starzejącego się społeczeństwa była dostępna i aktualizowana, aby rozwijała wyobraźnię społeczną na temat oczekiwań i możliwości starzejących się ludzi i społeczeństw.

prof. zw. dr hab. Olga Czerniawska
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi

Przekazywanie wiedzy w sposób prosty, zrozumiały i prawdziwy jest trudną umiejętnością. Autor Leksykonu gerontologii ma w tej dziedzinie duże doświadczenie. Trzy wydania tej pracy świadczą o potrzebie takiej formy przekazu. Wprawdzie współczesne publikatory, takie jak: prasa, telewizja, Internet, stają się ‒ zwłaszcza dla ludzi młodych ‒ źródłem wiedzy, nie zawsze prawdziwej, ale łatwo dostępnej, to jednak książka którą od lat brało się do ręki, wydaje się być bardziej wiarygodna. [Leksykon gerontologii] [...] może być dla starszego czytelnika nie tylko łatwo dostępnym źródłem informacji i zaspokojeniem ciekawości, ale także sui generis przewodnikiem przez troski podeszłego wieku. Z zadowoleniem przyjąłem wiadomość o przygotowaniu czwartego wydanie Leksykonu gerontologii profesora Adama Zycha. Nie wątpię, że będzie on dobrze przyjęty przez Czytelników.

prof. zw. dr hab. Wojciech Pędich
Honorowy Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego

W Polsce czynnych zawodowo jest kilkuset geriatrów na prawie 6 milionów potencjalnych pacjentów (osób powyżej 65. roku życia). Stąd rodziny, bliscy i znajomi osób starszych skazani są na niemal wyłącznie własne siły w opiece nad starzejącymi się osobami. Bez względu na to, czy senior jest niedomagający, czy pozostaje w domu, czy otrzymał opiekę dochodzącą, czy przebywa w pensjonacie, jest czy nie wspomagany przez fundusze społeczne – istotne w opiece nad nim będą osoby, którym zaufa, staną się mu bliskie, które zachowają lub zdobędą jego zaufanie. Najczęściej opiekującymi się osoba starszą pozostają członkowie rodziny, którzy wspomagają się wzajemnie w różnych wymiarach życia. Okazują swą troskę, przywiązanie, dzielą się doświadczeniem, wspierają w trudach dnia codziennego.

Jednym z wielu stereotypów, dotyczących osób starszych, jest traktowanie starości jako schyłkowej fazy życia ludzkiego, którym rządzą wyłącznie prawa biologii. Dopiero w drugiej połowie XX wieku rozpowszechniło się przekonanie, że z wiekiem pogarszają się zdolności umysłowe. Prawdą jest, że starzy inaczej niż młodzi odbierają i przetwarzają bodźce, ale to nie znaczy, że ich umysł jest mniej twórczy. Odpowiednio stymulowanym, nieustannie się rozwija. Ich stan duchowy dobrze oddają słowa, które Tennessee Williams (1911‒1983) kładzie w usta jednej z postaci sztuki pt. Orfeusz zstępujący (1957): „Wszyscy jesteśmy mocno zaryglowani od wewnątrz. Możesz powiedzieć, ze jesteśmy skazani na więzienie w samotnej celi wewnątrz naszych ciał”.

Autor Leksykonu starości, obecnego już przez dekadę na polskim rynku wydawniczym, świadomie zrezygnował – jak to zapowiada w Uwagach wstępnych, z przedstawiania biogramów wybitnych gerontologów i podawania wykorzystanej w tej pracy literatury. Wprowadził jednak odniesienia do stron internetowych, co ułatwia uzupełnienie treści wielu haseł. Pominął także prawie zupełnie odsyłacze. Jeśli występują, to tylko w przypadkach koniecznych. Struktura tej interesującej publikacji obejmuje cztery elementy: po uwagach wstępnych następuje część leksykalna w układzie alfabetycznym, po niej aneks z materiałami ważnymi z punktu widzenia potrzeb Czytelników, a także indeksy – haseł i nazw rzeczowych, nazw osobowych oraz nazw inicjatyw, instytucji, organizacji, stowarzyszeń i towarzystw. Nową edycję leksykonu dopełniają Posłowie Wydawcy oraz Oceny i opinie.

Leksykon gerontologii zawiera łącznie ponad 1 200 haseł rzeczowych. Aby, w niewielkim stopniu, przybliżyć zawartość niezwykle bogatego i różnorodnego w treści leksykonu, warto przywołać niektóre z haseł: aerobik, aterektomia (zabieg chirurgiczny), arterapia (leczenie sztuką), brodawka starcza, choroba Pageta (zniekształcające zapalenie kości), depresja, dna (artretyzm), emerytura częściowa, fundusz emerytalny, gen APOE-i4 (zwiększający ryzyko choroby Alzheimera), higiena wieku starczego (gerokomia), integracja wiekowa, jaskra (glaukoma), Klostebol (lek w leczeniu osteoporozy), lata pracy, łysienie starcze, majaczenie starcze (zespół majaczeniowy), nadciśnienie tętnicze (hipertonia), odleżyna, percepcja czasu, religijność w starszym wieku, samobójstwo, udar mózgu, wiek starczy, zarządzanie wiekiem, zasiłek celowy, zespół słabości (syndrom kruchości), życie seksualne w starszym wieku.

Każde z haseł uświadamia, jak wielka panorama problemów i zagadnień wiąże się ze starszym wiekiem. Są to jednocześnie wyznania dla opiekunów osób starszych, bliskich i rodziny, której nie wystarczy dobra wola opieki i niesienia wsparcia, lecz – by ta pomoc była adekwatna i rozsądna ‒ wymaga refleksji i poznania wielu nowych, odkrywanych przez samych starszych ludzi spraw i tematów.

W zdecydowanej większości hasła dotyczą kwestii medycznych, społecznych, ekonomicznych, pedagogicznych, psychologicznych i prawnych – gerontologii oraz nauk i dyscyplin z nią współdziałających, np. psychologii zdrowia, psychologii biegu życia, andragogiki i pedagogiki specjalnej, filozofii, socjologii czy tanatologii, jak również dziedzin praktycznych i nauk stosowanych, takich jak np. ubezpieczenia społeczne, medycyna społeczna, marketing czy zarządzanie.

Kluczem do starości, a zarazem podstawą do budowania zarówno instytucjonalnej, jak i rodzinnej opieki nad osobami starszymi, może być Leksykon gerontologii – jedyna tego typu publikacja na polskim rynku wydawniczym.

ks. prof. zw. dr hab. Andrzej Zwoliński
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

W niezwykle urokliwy sposób rozpoczyna się lektura Leksykonu gerontologii. Poetycka wizja początku jesieni, ukazana w Uwagach wstępnych i namalowana składnym, poetyckim słowem, gdyż profesor Adam A. Zych jest również mistrzem słowa ‒ poetą, eseistą i leksykografem. Autor tej cennej publikacji, sugerując Czytelnikowi równie bogatą paletę „uroków” jesieni życia ludzkiego, czyli starości, bez wątpienia zachęca do lektury. Nie wdając się w szczegółowe analizy, już na wstępie, można powiedzieć, że czas przeznaczony na zapoznanie się z tym dziełem nie jest czasem straconym, a lektura jego całości jawi się jako zjawisko wręcz pasjonujące. Czytelnik o zróżnicowanym zakresie potrzeb ‒ i ten zaawansowany w badaniach gerontologicznych uczony, i osoba działająca w środowisku ludzi starszych oraz na ich rzecz, i student wkraczający w obszary wiedzy gerontologicznej, i człowiek, który osiągnął „jesień życia”, jak również ten, który będąc w młodym wieku chciałby o starzeniu się i starości, np. swoich najbliższych, wiedzieć więcej, znajdzie w tym opracowaniu wiele pożytecznych i inspirujących treści, także do dalszych, własnych poszukiwań.

Profesor Adam Zych, mający już duże doświadczenie w pracach o charakterze słownikowym, potrafił w swym Leksykonie gerontologii naszkicować niezwykle bogatą panoramę problematyki współczesnej gerontologii, pojmowanej jako interdyscyplinarna nauka o procesie starzenia się i ludzkiej starości. Ponad 1 200 haseł, jakie zawiera to autorskie opracowanie, dotyczy zarówno klasycznych, podstawowych, transwersalnych, wręcz uniwersalnych zagadnień wyjaśniających ludzką starość, jak i kwestii opisujących życie człowieka starszego w aktualnym kontekście, zarówno społeczno-kulturowym, jak i cywilizacyjnym. Praca ta jest zestawieniem i wyjaśnieniem ważnych terminów, powiązanych z przedmiotem szeroko pojętej problematyki badań i zainteresowań gerontologicznych. Dotyka ważnych problemów życia człowieka w starszym wieku, a wśród nich zdrowia i choroby, życia i śmierci, kryzysów rozwojowych i życiowej satysfakcji, wsparcia społecznego i społecznej izolacji, aktywności życiowej i atrofii rozwojowej, opieki i edukacji, a także przestrzeni społecznej, duchowej i życiowej. Autor ukazuje starość w jej dwoistości, ale również, mimo biologicznych prawidłowości starzenia się, ukazuje ją z perspektywy szansy na wybór życia udanego, a nie jedynie skazania na „dożywanie życia”.

Leksykon gerontologii zdecydowanie przełamuje hegemonię nauk biologiczno-medycznych w obszarze badań gerontologicznych, które rozpoczęły przecież ofensywę gerontologicznego rozpoznania, i uwidacznia ogromny już dorobek nauk społecznych (socjologii, pedagogiki, psychologii, pracy socjalnej) i ekonomiczno-demograficznych w zakresie badań nad starzeniem się człowieka i starością jako ważnym okresem życia ludzkiego. Autor ukazuje Czytelnikowi powszechnie uznany już fakt, że starość jest niezwykle złożonym fenomenem istnienia człowieka, i żeby ją pełniej rozumieć, należy opisywać ją w sposób holistyczny. Tego rodzaju publikacje dobrze służą temu, by nasze nowe stulecie stało się wiekiem człowieczego dojrzewania, zmierzającego ku mądrości, zaś starość stawała się czasem spełniania się człowieka, zarówno w sensie jednostkowym, jak i gatunkowym. Starości nie da się zaprzeczyć, ale można ją poznawać, a nade wszystko starać się zrozumieć i kształtować. Osobę starszą nie można zamienić w młodzieńca, ale można ją wspierać i towarzyszyć w jej odmiennej, ale może i fascynującej drodze życiowego wzrastania. I temu ważnemu celowi od zawsze służyły, i ‒ mimo rozwoju cyberprzestrzeni ‒ nadal mogą służyć wartościowe książki, a taką bez wątpienia jest Leksykon gerontologii.

prof. nadzw. dr hab. Elżbieta Kowalska-Dubas
Uniwersytet Łódzki

Adam A. Zych wprowadził na polski rynek wydawniczy książkę, która dla wielu Czytelników jest sposobnością do pierwszego zetknięcia się z zagadnieniami niezbędnymi w rozumieniu i interpretacji zjawisk społeczno-kulturowych, charakteryzujących współczesne starzejące się społeczeństwa. Leksykon gerontologii daje wgląd w podstawowe zagadnienia gerontologii jako nauki ‒ zarówno w wymiarze podstawowym, jak i stosowanym. Dojrzałym badaczom daje możliwość skonfrontowania swoich przekonań z wieloma autorskimi ujęciami. Umiejętnie dobrane i bardzo rzetelnie opracowane hasła pomagają w dostrzeżeniu multi- i interdyscyplinarności gerontologii. Czwarte wydanie tej ważnej publikacji umożliwiło Autorowi zaktualizowanie treści haseł oraz ich merytoryczne poszerzenie.

prof. nadzw. dr hab. Zofia Szarota
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Redaktor naczelna serii „Exlibris Biblioteka Gerontologii Społecznej”

Z wielką radością przyjęłam wiadomość o kolejnym wydaniu Leksykonu gerontologii Adama A. Zycha. Ta pierwsza w Polsce i jedyna jak dotąd pozycja zawierająca tak obszerny, liczący ponad 1 200 pozycji zbiór haseł rzeczowych, stanowi odzwierciedlenie rozwoju gerontologii, nauki o starzeniu się i starości, fascynującej dyscypliny o interdyscyplinarnym przedmiocie badań. Warta uznania jest konsekwencja i wytrwałość Autora w systematycznym rozwijaniu specjalistycznej terminologii gerontologicznej, począwszy od Słownika gerontologii społecznej (Warszawa 2001). W czasach kiedy starość przestała być zjawiskiem marginalnym a stała się zjawiskiem masowym, zrozumienie wielowymiarowości procesu starzenia się stało się wyzwaniem jednostkowym i społecznym.

Profesor Adam A. Zych, uznany polski gerontolog, geragog, encyklopedysta, dokonał wyboru terminów podstawowych dla gerontologii, konsekwentnie przez lata aktualizując autorską „siatkę pojęć”. Wykorzystując obszerne źródła, polskie i zagraniczne, precyzyjnie odnotowywał stosowane przez teoretyków i badaczy definicje, jednocześnie je porządkując. Autor wyjaśnia powszechnie stosowane w gerontologii pojęcia, jak również specjalistyczne terminy z gerontologii medycznej, gerontologii społecznej, gerontologii doświadczalnej. Pozwala zrozumieć złożoność procesu starzenia się poruszając kwestie medyczne, społeczne, ekonomiczne, psychologiczne, prawne, pedagogiczne, odwołując się do dorobku nauk i dyscyplin współdziałających z gerontologią, jak również dziedzin praktycznych i nauk stosowanych. Precyzja Autora znajduje wyraz w aneksie i w indeksach: haseł i nazw rzeczowych, nazw osobowych oraz nazw inicjatyw, instytucji, organizacji, stowarzyszeń i towarzystw.

Książka ta ‒ z uwagi na encyklopedyczne uporządkowanie rozległej wiedzy ‒ jest przydatna specjalistom różnych dyscyplin gerontologicznych, ale i praktykom, w szczególności pracownikom socjalnym, pielęgniarkom geriatrycznym, opiekunom społecznym oraz studentom kierunków humanistycznych, społecznych i medycznych. Jako pozycja specjalistyczna dostarcza fachowej wiedzy wszystkim, którzy refleksyjnie odnoszą się do własnego starzenia się, jak również czują się odpowiedzialni za osoby starsze w rodzinie i w społeczeństwie.

prof. nadzw. dr hab. Beata Bugajska
Uniwersytet Szczeciński
Dyrektor Wydziału Spraw Społecznych Urzędu Miasta w Szczecinie 

Polska Myśl Pedagogiczna
5 (2019), s. 357–359
www.ejournals.eu/PMP

Wśród wielu wydawniczych nowości dostępnych na rynku pedagogicznym na szczególną uwagę zasługuje Leksykon gerontologii Adama A. Zycha, wydany przez Oficynę Wydawniczą „Impuls” w Krakowie w 2019 roku. Recenzowana pozycja jest czwartym z kolei wydaniem – pierwsze ukazało się dwanaście lat temu, w 2007 roku, drugie, poprawione i uzupełnione, w 2010 roku, a kolejne siedem lat później – w roku 2017. Poprzednie pozycje spotkały się z pozytywnymi opiniami recenzentów i czytelników.

Obecne wydanie nie zmieniło zasadniczo głównego korpusu publikacji, ale nastąpiły w nim zmiany treściowe, dotyczące wymiany niektórych z zawartych w nim haseł lub ich merytorycznego poszerzenia i aktualizacji. Autor przede wszystkim dokonał aktualizacji danych demograficznych i statystycznych oraz usunął pojawiające się w poprzednim wydaniu pomyłki rzeczowe, literowe i formalne, w tym drobne niedoskonałości. Dokonał również wzbogacenia najnowszej wersji Leksykonu gerontologii o Posłowie Wydawcy oraz Oceny i opinie dzieła wystawione przez wybitnych naukowców z zakresu danej dziedziny. Opublikowanie recenzji, które zostały zamieszczone na końcu publikacji, ułatwia potencjalnym czytelnikom szybki do nich dostęp i zapoznanie się z nimi, a ich treść podkreśla wybitność dzieła, które mają w ręku.

Recenzowana pozycja zawiera łącznie ponad 1200 haseł rzeczowych, uporządkowanych w sposób alfabetyczny i logiczny, dotyczących głównie kwestii medycznych, społecznych, pedagogicznych, psychologicznych, ekonomicznych i prawnych. Prezentowane hasła, poza współczesną gerontologią – nauką o starzeniu się i starości, obejmują swym zakresem nauki i dyscypliny z nią współdziałające, a więc psychologię zdrowia i psychologię biegu życia, demografię, andragogikę, pedagogikę specjalną, socjologię, filozofię, tanatologię, a także dziedziny praktyczne i nauki stosowane, np. medycynę społeczną, ubezpieczenia społeczne czy marketing. Autor publikacji, posiadający wieloletnie doświadczenie w pracach o strukturze słownikowej, celowo zrezygnował z umieszczania biogramów wybitnych gerontologów oraz wykazu wykorzystywanej literatury, wprowadzając przy tym odniesienia do stron internetowych, co wydaje się zabiegiem słusznym, gdyż nie zwiększa objętości i tak obszernego już dzieła. Również odsyłacze autor prawie zupełnie pominął, umieszczając je jedynie w koniecznych przypadkach.

Przy selekcjonowaniu zamieszczonych w Leksykonie gerontologii haseł rzeczowych autor publikacji posłużył się różnorodnymi źródłami encyklopedycznymi i słownikowymi, jak również czasopismami gerontologicznymi i źródłami internetowymi, porządkując, zgodnie ze swoim zamierzeniem, istniejący w dziedzinie gerontologii terminologiczny zamęt. Dokonał tego przez szczegółowe, dokładne i rzetelne odnotowanie bieżących zastosowań użytych w dziele terminów gerontologicznych. Zamieszczone w recenzowanej pozycji hasła obrazują czytelnikowi różnorodność zagadnień i problemów związanych z wiekiem starszym, porządkując przy tym rozległą wiedzę z zakresu gerontologii. Znajdziemy w niej nie tylko podstawowe, uniwersalne zagadnienia wyjaśniające życie człowieka starszego, ale również terminy wyjaśniające ten etap życia w kontekście cywilizacyjnym i społeczno-kulturowym. Dotyczą one m.in. zdrowia i choroby człowieka, w tym śmierci, opieki i wsparcia społecznego, aktywności życiowej, kryzysów rozwojowych, edukacji czy przestrzeni społecznej i duchowej. Na pierwszy plan autor wysunął powszechnie używane terminy, umieszczając terminy fachowe w nawiasach, co ułatwia korzystanie z publikacji. Niektóre z zamieszczonych haseł to: aerobik, ageizm (dyskryminacja z powodu wieku), arteterapia, choroba Pageta, integracja wiekowa, nadciśnienie tętnicze, osamotnienie, pozycja wiekowa, programy ubezpieczenia społecznego, przestrzeń życiowa, rozkład wiekowy, Skala czynności życia ludzkiego Kleina i Bella, starzenie replikacyjne, zarządzanie wiekiem, zespół słabości, życie seksualne w starszym wieku.

Struktura Leksykonu gerontologii obejmuje cztery elementy. Pierwszy stanowią Uwagi wstępne autora, w których zwraca on uwagę na istotę wieku starczego z różnej perspektywy. Kolejny, najważniejszy to część leksykalna, uporządkowana w sposób alfabetyczny. Po niej czytelnik znajdzie bogaty aneks zawierający Wykaz druków urzędowych cytowanych w leksykonie, aktualną dla Polski Ujednoliconą (unisex) tablicę średniego dalszego trwania życia (Polska, 2019), Klasyfikację poziomu cholesterolu we krwi, a także Zestawienie wskaźników masy ciała – BMI. Ostatni element stanowią Posłowie Wydawcy oraz indeksy: Indeks haseł i nazw rzeczowych, Indeks nazw osobowych oraz Indeks nazw inicjatyw, instytucji, organizacji, stowarzyszeń i towarzystw. Książkę dopełniają Oceny i opinie sześciu wybitnych naukowców.

Adresatami recenzowanej pozycji są głównie specjaliści dyscyplin gerontologicznych, w szczególności geriatrzy, gerontobiolodzy, gerontolodzy społeczni, gerontopsycholodzy, gerontosocjolodzy, a także pielęgniarki geriatryczne, opiekunowie społeczni, pracownicy socjalni oraz studenci kierunków i specjalności medycznych, humanistycznych i społecznych. Jednak publikacja może posłużyć wszystkim czytelnikom zainteresowanym poszerzeniem wiedzy na temat starzenia się i starości, w tym opiekunom osób starszych. Styl pisania autora publikacji bez wątpienia trafi nawet do osób nieobcujących na co dzień z zagadnieniami z zakresu gerontologii.

W dobie postępującego procesu starzenia się społeczeństwa, z jakim mamy do czynienia ówcześnie nie tylko w Polsce¹, koniecznym działaniem jest pogłębienie wiedzy oraz możliwości wsparcia występujących w społeczeństwie osób starszych. Bez wątpienia pomocny w tym będzie Leksykon gerontologii Adama A. Zycha. Recenzowana pozycja, ze względu na swą bogatą treść i rzetelne opracowanie, nie tylko umożliwi poszerzenie wiedzy czytelnika, ale również ją uporządkuje. Zainteresowanym wskaże ponadto drogi wsparcia, pomocy i aktywizacji tej licznej grupy wiekowej, przyczyniając się jednocześnie do zapobiegania ich wykluczeniu społecznemu. Książka zdecydowanie warta jest uwagi każdego z nas – z jednej strony dlatego, że współdzielimy społeczność z osobami starszymi, a z drugiej z powodu nieuchronności tego etapu rozwoju w naszym życiu.

Polska Myśl Pedagogiczna

Dominika Jagielska²
Uniwersytet Jagielloński
ORCID: 0000-0003-4633-0550

¹ Piotr Czekanowski, Społeczne aspekty starzenia się ludności w Polsce. Perspektywa socjologii starości (Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2012), 9.
² Dr Dominika Jagielska – adiunkt w Zakładzie Pedagogiki Szkoły Wyższej i Polskiej Myśli Pedagogicznej w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adres: Instytut Pedagogiki, ul. Batorego 12, 31-135 Kraków; e-mail: dominika.jagielska@uj.edu.pl.