WSPÓŁCZESNE DYLEMATY RESOCJALIZACYJNE W STRONĘ TWÓRCZEJ RESOCJALIZACJI (PDF)

Wprowadzenie

W rozważaniach opisujących koncepcję twórczej resocjalizacji i jej praktyczne zastosowania występują trzy kluczowe zagadnienia, określające zarówno jej założenia teoretyczno-metodologiczne, jak i – wyrastające z nich – oddziaływania resocjalizacyjne. Należą do nich: twórczość, resocjalizacja i tożsamość.

Stymulowanie rozwoju struktur poznawczych i twórczych człowieka poprzez określone formy aktywności, pozwala wychowawcy rozwijać potencjały nieprzystosowanych społecznie podopiecznych i realizować proces ich resocjalizacji oparty na kreowaniu nowej tożsamości. Wykorzystanie tkwiących w każdej osobie potencjałów kreacyjnych, stanowi optymalny sposób rozwiązywania sytuacji problemowych, podejmowania alternatywnych ról społecznych i budowania nowej tożsamości, wypełnionej nową treścią oraz odmiennym niż dotąd, spojrzeniem na rzeczywistość. Rozwijane umiejętności wpływają z kolei na relacje społeczne i kształtują właściwy stosunek do otaczającego świata. Wszystko to pozwala resocjalizowanemu odnaleźć swoje miejsce w środowisku, a otrzymane kompetencje wykorzystać do radzenia sobie z różnorodnymi sytuacjami życiowymi w sposób poprawny oraz zgodny z oczekiwaniami społecznymi. Z punktu widzenia omawianej koncepcji, w procesie readaptacji i reintegracji społecznej, najważniejsze jest wyposażenie nieprzystosowanych w nowe indywidualne i społeczne kompetencje w obszarze społecznym i cywilizacyjno-kulturowym. Powstałe wytwory w trakcie pracy twórczej przybliżają człowieka do świata kultury, nauki, sztuki, sportu i pogłębiają jego percepcję, wyobraźnię, sposób myślenia oraz rozwijają wrażliwość. Redukowanie nieprzyjemnych odczuć, zaburzających obraz świata, poprzez poszukiwanie i aktywizację zasobów wewnętrznych człowieka, stanowi istotę autokreacji nowej tożsamości. Dostarczanie jednostce wspierających informacji przyczynia się z kolei do jej pełnego zaangażowania w podejmowanie zmian i nabywanie indywidualnych oraz społecznych kompetencji, niezbędnych do uczestnictwa w życiu społecznym. W ten sposób, w toku twórczej resocjalizacji, odbywa się proces destygmatyzacji jednostki, polegający na czasowym doświadczaniu przez nią istnienia dwóch tożsamości: aktualnej – pozytywnej i poprzedniej – negatywnej, aby w konsekwencji wzmocnić i utwierdzić ją w poprawnych poczynaniach.

W procesie twórczej resocjalizacji, obok proponowanych form aktywnego uczestnictwa i tworzenia kultury, nie może również zabraknąć obserwacji czynionej przez pedagoga resocjalizacyjnego z prawdziwego zdarzenia, który w odpowiednim momencie będzie dostrzegał zasoby i potencjały podopiecznego. Podstawowe metody powinny być nastawione na kreowanie nowych parametrów tożsamości oraz częściowe modyfikowanie już istniejących. Nadają one nowy kierunek ludzkiej aktywności oraz kreują nowe role społeczne. Stanowią o istocie pomocy pedagogicznej i nakreślają perspektywę dalszego rozwoju człowieka. Aby rozstać się ze swoją przeszłością, konieczne staje się zmodyfikowanie dotychczasowej sytuacji oraz wykreowanie przyszłości.

Jak podkreśla w swoich dziełach Profesor Marek Konopczyński, Twórcza Resocjalizacja czerpie swoje przesłanki teoretyczne zarówno z heurystycznych teorii dotyczących rozwoju twórczych metod rozwiązywania problemów, jak i z licznych koncepcji kryminologicznych, socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, określających teoretyczne podstawy procesów resocjalizacji. Mamy tu więc do czynienia z oglądem rzeczywistości resocjalizacyjnej z metodologicznej perspektywy twórczego wewnętrznego i społecznego kreowania osób nieprzystosowanych społecznie, w miejsce perspektywy prawie wyłącznego korygowania i usprawniania ich zaburzonych funkcji i struktur osobowych. Tak rozumiana Twórcza Resocjalizacja jest koncepcją o potencjałach osób nieprzystosowanych społecznie. Jej metody mają za zadanie poszukiwać i rozwijać zarówno potencjały tkwiące w tych osobach, jak i stwarzać perspektywy wykreowania nowej tożsamości indywidualnej i społecznej osób nieprzystosowanych.

Według Autora koncepcji, klasyczna pedagogika resocjalizacyjna, w swoim wymiarze metodycznym, za główny cel oddziaływań obiera korektę, eliminowanie bądź usprawnianie zaburzonych struktur i mechanizmów osobowych i behawioralnych osób funkcjonujących patologicznie w swoich rolach życiowych i społecznych. Owo eliminująco-naprawcze podejście ma swoje źródła w trzech zasadniczych grupach współczesnych koncepcji wyjaśniających złożone problemy zjawiska nieprzystosowania społecznego. Jak podaje M. Konopczyński, koncepcje mające w znacznej części charakter interdyscyplinarny, próbują wieloaspektowo i wielowymiarowo wyjaśniać przyczyny, mechanizmy i skutki ludzkich reakcji i zachowań patologicznych. Posiadają one jednak jeden wspólny mankament: w znikomym stopniu odnoszą się do metodycznej problematyki samego procesu resocjalizacji oraz uwarunkowań jego efektywności, skupiając się przede wszystkim na wyjaśnianiu etiologii i fenomenologii tego zjawiska.

Należy wyraźnie pokreślić, jak zaznacza Marek Konopczyński, że efektem twórczości, rozumianej jako zmodyfikowane funkcjonowanie strukturalnych czynników procesów poznawczych osób nieprzystosowanych społecznie, jest ich innowacyjny, twórczy sposób rozwiązywania sytuacji problemowych. Efektem istotnym, ale o ubocznym charakterze, są wytwory materialne działalności twórczej osób nieprzystosowanych społecznie. Mówiąc innymi słowy, człowieka zajmującego się teatrem, sportem, plastyką lub muzyką i dodatkowo odnoszącego w tych dziedzinach określone sukcesy (poprzez granie roli w teatrze, namalowanie obrazu lub wykonanie dobrego występu sportowego), inni ludzie zaakceptują szybciej, zwłaszcza ci niewykazujący zaburzeń patologicznych. Z kolei metodyczne wymiary Twórczej Resocjalizacji akcentują wpływ samej pomocy pedagogicznej wobec resocjalizowanego i nakreślają perspektywy dalszego rozwoju jednostek nieprzystosowanych społecznie. Dewiacyjnie funkcjonujący człowiek, aby zostać zaakceptowanym społecznie, musi wykonać potrójny wysiłek: rozstać się ze swoją przeszłością, zmodyfikować aktualność oraz wykreować przyszłość.

Polega to, jak podaje Marek Konopczyński, na przeanalizowaniu i zrozumieniu przyczyn swoich wadliwych zachowań i postaw społecznych, usprawiedliwieniu wynikających z nich reakcji innych ludzi oraz ujawnieniu gotowości do zmian. W ślad za tym powinny podążać próby modyfikacji określonych parametrów indywidualnej tożsamości. Modyfikowanie aktualności polega na intelektualnym i emocjonalnym włączeniu się w działania rozwijające strukturalne czynniki i mechanizmy procesów poznawczych. W ten właśnie sposób uzewnętrzniają się potencjały wychowanków. Natomiast kreowanie przyszłości dotyczy inicjowania procesu społecznego adaptowania własnych form aktywności, opartych na ujawnionych potencjałach. Tak oto powstające nowe tożsamości społeczne, umożliwiają podejmowanie odmiennych od dotychczasowych ról społecznych, co stanowi niezwykle ważne zadanie dla pedagogów, psychologów i penitencjarystów zajmujących się losami życiowymi innych i poprawą ich losu.

Idea służenia innym i wspomagania w ich rozwoju jest bardzo szlachetna, co jest szczególnie ważne dla kształtowania i rozwoju postawy pedagogów w pracy z drugim człowiekiem. Nic nie zastąpi osobistego przykładu Profesora Marka Konopczyńskiego, Jego ogromnego zaangażowania, ogromu spotkań i dyskusji naukowych, wymiany doświadczeń na różnych płaszczyznach, wszechstronnej pomocy drugiemu człowiekowi, zaangażowania w poprawę funkcjonowania placówek resocjalizacyjnych – w szczególności instytucji dla nieletnich, a nade wszystko wspomagania rozwoju naukowego młodych pracowników nauki.

Mistrz wyznacza kierunek działań, kieruje pracą i wyzwala motywację u innych, dzięki której dostrzegamy potrzebę samokształcenia, rozwoju i samorealizacji. Działania oparte na relacjach: nauczyciel – uczeń, mistrz – student, mistrz – nauczyciele, są okazją do współdziałania, współpracy i współuczestnictwa w procesie wzrastania ucznia i mistrza, dzięki wspólnemu zaangażowaniu i wielkiej pasji naukowej Profesora. Jego spotkania ze studentami – to niepowtarzalne relacje naukowe, które pozostają w pamięci na zawsze, to sposób przekazywania profesjonalnie, przystępnie wiedzy naukowej we wspaniałym klimacie spotkania, kiedy zajęcia stają przyjemnością i pełnym udziałem słuchaczy oraz kiedy zainteresowanie pracą zawodową, twórczością i planami życiowymi studenta jest niezwykle ważne w pracy zespołowej. Umiejętność wykreowania zasobów i potencjałów u studentów, pracowników nauki i kierowanie ich rozwojem jest niezwykle cenne, ale wymaga ze strony Profesora ogromnego zaangażowania i poświęcenia. Owa niezwykle trudna rola, której się podejmuje, wymaga nie tylko dużej i wszechstronnej wiedzy, ale też chęci i umiejętności dzielenia się wiedzą, własnymi doświadczeniami, celowego dobierania zadań do możliwości studenta, wskazywania w procesie badawczym sensowności i wartości, a nade wszystko dostrzegania w drugiej osobie człowieka i zapraszania go do współpracy.

Jubileusz Profesora Marka Konopczyńskiego jest okazją do zaprezentowania jego dorobku i idei naukowej, której problematyka mieści się w obszarze nauk społecznych i jest niezwykle przydatna do wspomagania rozwoju człowieka na każdym etapie jego życia, przede wszystkim zaś dla osób z deficytami rozwojowymi i kształtowania ich tożsamości osobowej, społecznej i kulturowej. Refleksje Jubilata zawierają czytelną odpowiedź na pytania: jaki powinien być system resocjalizacji nieletnich i dorosłych w Polsce oraz jaką rolę powinni odgrywać wychowawcy i społeczeństwo w procesie resocjalizacji, a nade wszystko wskazuje istotę kreowania zasobów i potencjałów człowieka, jako optymalny sposób poprawy życia jego i ludzi dookoła. Należy podkreślić olbrzymi wkład Profesora w rozwój interdyscyplinarnej humanistycznej myśli, poprzez znaczące i kreatywne piśmiennictwo naukowe, praktyczne wdrażanie rozwiązań w placówkach resocjalizacyjnych oraz wspieranie specjalistów i kreowanie ich rozwoju w kierunku poprawy i zmiany systemu resocjalizacji w Polsce.

Niech ta dedykowana Autorowi koncepcji Twórczej Resocjalizacji Księga jubileuszowa będzie wyrazem pamięci i wdzięczności za wszystkie spotkania, dyskusje, niedokończone i trwające działania, za niezwykle budujące relacje Mistrz – uczeń, które stanowią o klimacie naukowym środowiska akademickiego, kiedy powstaje szczególna, osobista więź pomiędzy profesorem i studentami oraz samymi pracownikami nauki, i kiedy kształtuje się w tym kontekście naukowy charakter tych Spotkań.

Zamieszczone w tej księdze teksty są wyrazem naszego podziękowania, uznania, radości i wdzięczności za wszystkie dotychczasowe możliwości współpracy i współdziałania z Mistrzem – na drodze dialogu, wymiany, koordynacji działań naukowych i zawodowych. Są one rezultatem dyskusji, naukowych przemyśleń, zawodowych spostrzeżeń, doświadczeń życiowych i refleksji, są podziękowaniem za możliwość współpracy naukowej, za dostrzeganie innych, za obecność w sytuacjach ważnych dla drugiego człowieka, za zrozumienie i wrażliwość, za otwartość na innowację, za zaufanie, a nade wszystko za kreowanie zasobów i potencjałów młodego pokolenia.

Redaktorzy:
Wiesław Ambrozik
Anna Kieszkowska
Krzysztof Sawicki