Kształtowanie etosu zaufania w szkole (wersja papierowa)

Małgorzacie Czerwiec udało się bowiem […] skonstruować ważne dla procesu kształcenia i wychowania matryce kategorii, pojęć, problemów i dylematów tożsamościowych człowieka współczesnego i tym samym stworzyć zarys oryginalnej integracyjnej, humanistycznej teorii szkoły. [...]

W pierwszej części niniejszej publikacji zaufanie zaprezentowano jako ostoję życia społecznego, z uwzględnieniem kontekstu teoretycznego, stanowiącego tło i gwarantującego możliwość formułowania poszczególnych definicji terminu. Dokonano eksplikacji zaufania z perspektywy różnych dziedzin nauki, a także odniesiono się do pojęcia „etos” i podjęto próbę analizy tego zjawiska. Poruszono również problematykę zaufania w wybranych historycznych koncepcjach filozoficznych oraz socjologicznych (między innymi u Emila Durkheima i Anthony’ego Giddensa). Z uwagi na istnienie także psychologicznych fundamentów zaufania nie zabrakło odwołania do klasycznej już teorii rozwoju psychospołecznego jednostki Erika Eriksona oraz do implikacji wczesnej socjalizacji w postaci stylów przywiązania. Szczególne miejsce w pierwszej części zajęła socjologiczna teoria zaufania według Piotra Sztompki. Ponadto przedstawiono w niej deskrypcję kapitału społecznego ze wskazaniem na jego związki z edukacją. Omówiono też zjawisko anomii społecznej jako efektu rozpadu więzi, szczególnie w rodzimym kontekście – wypunktowano tu kulturowe źródła niskiego poziomu zaufania Polaków zakorzenione w konflikcie etosów, rozbieżność mentalności i swoistość systemu kulturowego.

W drugiej części monografii skoncentrowano się na szkole jako instytucji budującej zaufanie społeczne, jej przestrzeniach, głównych ideologiach edukacyjnych oraz pytaniach o jej przyszłość w sytuacji zmian społeczno-kulturowych. Nawiązano do metafor szkoły oraz wymieniono kompetencje edukacyjne, jakie ona kształtuje. Pytania o przyszłość instytucji postawiono zaś w kontekście różnych typów zachowań człowieka w reakcji na zmiany. Ważną kwestią okazał się temat niespełnionych nadziei w edukacji po zmianie ustroju politycznego w Polsce w 1989 roku. Odniesiono się również do ram pojęć „kultura”, „kultura szkoły” i „klimat szkoły” oraz poruszono problem budowania kultury zaufania w opozycji do panującej w szkole nieufności. Poprzez wskazanie na umiejscowienie ucznia w systemie oddziaływań powiązanych czynników człowiek – środowisko odwołano się do idei ekologii szkoły, jak również zaakcentowano pozaszkolne kulisy socjalizacji i jej koligacje z agresją uczniów.

W trzeciej części rozprawy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: czy społeczeństwo ma zaufanie do edukacji. Oprócz prezentacji modelu wychowania do zaufania Piotra Sztompki pogłębiono tu refleksję na temat potencjalnych działań, które – podjęte w przestrzeni edukacyjnej – mogłyby budować zaufanie w szkole. Kolejne rozdziały, składające się na tę część, poświęcono w całości zagadnieniom dotyczącym problematyki badawczej i procedurze badań. Przywołano stan wiedzy pedagogicznej i badań nad omawianym obszarem – przedstawiono ich procedurę oraz perspektywę metodologiczną. Określono przedmiot i cel refleksji badawczej dzięki sformułowaniu problemów i pytań. Zaprezentowano projekt badań wraz z opisem zogniskowanego wywiadu grupowego, a następnie metody analizy danych. Ta część zawiera również informację o motywach wyboru problematyki badawczej oraz podstawowych standardach prowadzonych studiów. 

Z kolei w części piątej przedstawiono wyniki oraz dokonano analizy zebranego materiału dotyczącego zaufania w doświadczeniach i świadomości podmiotów funkcjonowania szkoły. Kluczową kwestią było zaufanie w optyce podmiotów edukacji, czyli określenie, w jaki sposób definiują zaufanie uczniowie, nauczyciele i rodzice, a także jak poszczególne grupy podmiotów postrzegają relacje społeczne w szkole (przejaw kultury zaufania). Postawiono także istotne z punktu widzenia całego wywodu pytanie o to, czy podmioty dostrzegają działania budujące zaufanie oraz przeciwnie – czy dostrzegają zachowania sprzyjające formowaniu kultury nieufności w społeczności szkolnej. Zaprezentowano oczekiwane przymioty nauczyciela sprecyzowane przez uczniów i rodziców, a także wątek inspiracji podstawy programowej w budowaniu zaufania w szkole. 

Ostatnia część książki obejmuje syntetyczne wnioski z badań oraz rozważania dotyczące potrzeby i możliwości tworzenia etosu zaufania w szkole. Na podstawie podkreślonych przez Ewę Bochno czterech głównych warunków kształtowania zaufania rozważono możliwość przeniesienia teorii badaczki na grunt szkoły. Wyartykułowano również potrzebę stworzenia innej szkoły – przystającej do warunków socjokulturowych oraz oczekiwań społeczeństwa. Ponadto podkreślono znaczenie uniwersalnych wartości w procesie wychowania – w tym kontekście jest to powrót do ideałów głoszonych przez klasyków pedagogiki polskiej, jak choćby Kazimierza Sośnickiego i jego aksjologicznego oraz intelektualnego wychowania do zaufania. W odniesieniu do zagadnienia dorosłych podmiotów edukacji zaproponowano refleksję w postaci wychowania według projektu etycznego Józefa Tischnera, pedagogię agatologiczną. W zakończeniu zaproponowano kierunki, jakimi może podążyć szkoła, aby budować etos zaufania i przygotować młode pokolenie do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym kraju. W tym celu za zasadne uznano podjęcie działań zorientowanych na wszystkie podmioty edukacji oraz kulturę szkoły.